کنترل خونریزی در دندانپزشکی مدرن: مروری بر انواع هموستات‌ها و کاربردهای بالینی آن‌ها

- مقدمه

یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در جراحی‌های دندانپزشکی کنترل خونریزی است که در صورت عدم مدیریت مناسب می‌تواند منجر به کاهش دید جراح، طولانی شدن زمان عمل و حتی عوارض پس از جراحی شود. در این میان، استفاده از هموستات‌ها به‌عنوان ابزارهای حیاتی در توقف خونریزی نقش برجسته‌ای ایفا می‌کند. هموستات‌ها با کمک به حفظ ایمنی بیمار و تسهیل روند جراحی، به بهبود نتایج درمانی کمک می‌کنند. این مقاله به بررسی نقش، انواع و کاربردهای هموستات‌ها در جراحی‌های دندانپزشکی می‌پردازد.

- هموستات چیست؟

هموستات به مجموعه روش‌ها و ابزارهایی گفته می‌شود که برای توقف خونریزی به‌کار می‌رود. در دندانپزشکی، این اصطلاح معمولاً به موادی گفته می‌شود که به صورت موضعی در محل جراحی استفاده می‌شوند تا فرآیند انعقاد خون را تسریع کرده و خونریزی را کنترل کنند. هموستاز (Hemostasis) به فرآیندی گفته می‌شود که طی آن خونریزی متوقف شده و لخته خون تشکیل می‌شود.

- اهمیت کنترل خونریزی در جراحی‌های دندانپزشکی

کنترل خونریزی در جراحی‌های دندانپزشکی یکی از ارکان اصلی موفقیت درمان و ایمنی بیمار است. هرگونه اختلال در فرآیند هموستاز (Hemostasis) می‌تواند منجر به بروز عوارض جدی در حین و پس از عمل شود؛ از جمله تورم، درد، عفونت، هماتوم، تأخیر در ترمیم بافتی، و حتی تهدیدات سیستمیک در بیماران خاص.

🔹 حفظ دید جراحی

در طول جراحی، وجود خون در محل عمل می‌تواند میدان دید جراح را مختل کرده و دقت مانورهای درمانی را کاهش دهد. این موضوع به‌ویژه در جراحی‌های ظریف مانند جراحی لثه یا کاشت ایمپلنت اهمیت دارد. با کنترل مؤثر خونریزی، دید جراح بهبود یافته و احتمال آسیب به ساختارهای حیاتی کاهش می‌یابد.

🔹 پیشگیری از عفونت

خونریزی فعال می‌تواند محیطی مناسب برای رشد باکتری‌ها ایجاد کند و زمینه را برای بروز عفونت پس از جراحی فراهم سازد. توقف سریع خونریزی و خشک نگه‌داشتن محل عمل، احتمال آلودگی باکتریایی را به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌دهد.

🔹 تسهیل ترمیم بافتی

پروسه‌های ترمیمی با ایجاد لخته خون آغاز می‌شوند. لخته خون نه‌تنها باعث توقف خونریزی می‌شود، بلکه به‌عنوان ماتریسی برای مهاجرت سلول‌های ترمیم‌کننده عمل می‌کند. در صورتی که لخته به‌درستی تشکیل نشود یا پایدار نماند، فرآیند ترمیم به تعویق خواهد افتاد یا ناقص انجام خواهد شد.

🔹 ایمنی بیمار، خصوصاً در بیماران پرخطر

در بیماران با مشکلات انعقادی، دیابت، بیماری‌های قلبی‌عروقی یا مصرف‌کننده داروهای ضدانعقاد (مانند وارفارین یا آسپیرین)، کنترل خونریزی اهمیت حیاتی دارد. در این موارد، حتی خونریزی‌های جزئی می‌توانند به مشکلات جدی تبدیل شوند، لذا استفاده از هموستات‌های مناسب و اقدامات پیشگیرانه اهمیت دوچندان پیدا می‌کند.

🔹 افزایش رضایت بیمار

خونریزی زیاد در حین یا پس از جراحی، ممکن است بیمار را نگران یا ناراحت کند. از طرف دیگر، کنترل مؤثر خونریزی و کاهش عوارض پس از عمل، موجب راحتی بیشتر، کاهش درد، و بهبود تجربه درمانی بیمار خواهد شد.

🔹 کنترل خونریزی در بیماران مبتلا به کم‌خونی (Anemia)

در بیماران مبتلا به کم‌خونی، حتی میزان نسبتاً کم از دست رفتن خون می‌تواند عوارض قابل توجهی ایجاد کند. کاهش هموگلوبین ناشی از خونریزی می‌تواند منجر به خستگی، تنگی نفس، افت فشار خون و در موارد شدید، خطرات قلبی-عروقی شود. در چنین مواردی، پیشگیری و کنترل سریع خونریزی در جراحی‌های دندانپزشکی اهمیت دوچندان پیدا می‌کند.

✅ استفاده از هموستات‌های موضعی قوی، مانند ژل‌های فشرده یا پودرهای چیتوسانی
✅ پرهیز از تزریق بی‌مورد در نواحی پرخون
✅ پایش علائم حیاتی بیمار حین جراحی
✅ در صورت لزوم، مشاوره با پزشک متخصص داخلی یا هماتولوژی پیش از عمل

این بیماران معمولاً باید با احتیاط بیشتر مورد جراحی قرار گیرند و همواره جراحی کم‌تهاجمی با حداقل آسیب به بافت‌ها برای آن‌ها ترجیح داده می‌شود.

-انواع هموستات‌ها در دندانپزشکی

1.هموستات‌های مکانیکی: Hemostat Clamps

Hemostat Clamps ابزارهایی فلزی و استریل هستند که برای کنترل موقت خونریزی از عروق یا بافت‌های نرم در حین جراحی استفاده می‌شوند. این ابزار با گرفتن و فشردن رگ یا ناحیه خونریزی، جریان خون را متوقف می‌کند تا جراح بتواند به‌راحتی به ادامه کار بپردازد.

🔹 ساختار و عملکرد

هموستات‌های مکانیکی اغلب شبیه قیچی طراحی شده‌اند، اما دارای سر باریک و عاج‌دار (Serrated tips) هستند که هنگام بسته شدن، بافت یا عروق را محکم نگه می‌دارند. همچنین دارای قفل (Ratchet) در دسته هستند که امکان تثبیت clamp در موقعیت دلخواه را فراهم می‌کند.

انواع رایج بر اساس شکل و کاربرد:

🔹 کاربرد در دندانپزشکی و جراحی فک و صورت

اگرچه استفاده از Hemostat Clamps در جراحی‌های فک و دهان به اندازه جراحی‌های عمومی رایج نیست، اما در موارد زیر استفاده می‌شوند:

• بستن عروق خونی در حین جراحی وسیع (مانند برداشت تومورها یا کیست‌های فک)

• نگه داشتن و کنترل بافت‌های نرم یا عضلات حین جراحی

• گرفتن و نگهداری نخ‌های بخیه

• کنترل خونریزی در شکستگی‌های فک با باز کردن مسیر دید

🔹 مزایا

• کنترل سریع و مکانیکی خونریزی

• عدم نیاز به ماده شیمیایی یا دارویی

• قابل استفاده مجدد پس از استریلیزاسیون

• کاربرد چندمنظوره در جراحی

🔹 معایب و محدودیت‌ها

• امکان آسیب به بافت در صورت اعمال فشار بیش از حد

• ایجاد نکروز یا صدمه به رگ‌ها در استفاده طولانی

• نیاز به مهارت برای استفاده صحیح و مؤثر

• محدودیت در فضاهای کوچک دهانی یا در جراحی‌های کم‌تهاجمی

2.هموستات‌های شیمیایی 

هموستات‌های شیمیایی موادی هستند که به‌صورت موضعی در محل خونریزی استفاده می‌شوند تا از طریق ایجاد انقباض عروق، تسریع لخته شدن خون یا تشکیل ماتریکس فیزیکی، فرآیند هموستاز را آغاز و تثبیت کنند. این مواد بدون نیاز به فشار مکانیکی یا بخیه، نقش مؤثری در کنترل خونریزی‌های خفیف تا متوسط دارند.

انواع هموستات‌های شیمیایی رایج

1. آلومینیوم کلراید (Aluminum Chloride)

• فرمول شیمیایی: AlCl₃

• غلظت رایج: 5% تا 25%

• مکانیسم اثر: انقباض عروق و منعقدسازی پروتئین‌های پلاسمایی

• کاربرد: کنترل خونریزی سطحی در جراحی لثه، آماده‌سازی قبل از قالب‌گیری

• برندها: Hemodent، ViscoStat Clear

• مزیت: بی‌خطر برای بافت‌های اطراف، غیر رنگ‌زا

• نکته مهم: نیاز به شست‌وشوی کامل پیش از باندینگ یا مواد ترمیمی دارد.

2. فریک سولفات (Ferric Sulfate)

• فرمول شیمیایی: Fe₂(SO₄)₃

• غلظت رایج: 13%

• مکانیسم اثر: انعقاد سریع پروتئین‌های خونی و ایجاد سد فیزیکی

• کاربرد: خونریزی‌های موضعی، ترمیم‌های Class V، آماده‌سازی ناحیه طوق دندان

• برندها: Astringedent، ViscoStat

• نکته مهم: ممکن است باعث تغییر رنگ موقت در ناحیه استفاده شود.

3. اپی‌نفرین (Epinephrine)

• مکانیسم اثر: انقباض شدید عروق از طریق تحریک گیرنده‌های α-آدرنرژیک

• کاربرد: در ریترکشن‌های لثه‌ای و کنترل خونریزی جزئی

• ملاحظات مهم:

  • در بیماران قلبی یا مبتلا به فشار خون بالا با احتیاط فراوان یا ممنوع

  • ممکن است با داروهای بی‌حسی تداخل داشته باشد

4. پودرهای چیتوسان (Chitosan-based powders)

• ساختار: پلی‌ساکارید طبیعی استخراج‌شده از پوسته سخت‌پوستان

• مکانیسم اثر: اتصال با گلبول‌های قرمز و تسریع ایجاد لخته

• کاربرد: جراحی‌های جمجمه-فکی، بیماران با اختلال انعقادی

• برندها: HemCon, Celox Dental

• مزایا: زیست‌سازگار، ضد باکتری، مناسب برای بیماران با بیماری‌های سیستمیک

5. ژل‌های اکسید سلولز، اکسید شده (Oxidized Regenerated Cellulose - ORC)

• مکانیسم اثر: جذب سریع خون، تورم و تشکیل شبکه لخته

• برندها: Surgicel

• کاربرد: جراحی‌های عمیق‌تر دهانی، ایمپلنتولوژی

• ویژگی‌ها: قابل جذب، ضد باکتری، مناسب برای استفاده زیر فلپ

مزایا و معایب هموستات‌های شیمیایی

نکات کلینیکی مهم

• پیش از استفاده از مواد باندینگ یا چسباندن روکش‌ها، باقی‌مانده هموستات‌ها باید کاملاً شسته شوند.

• در بیماران با بیماری‌های زمینه‌ای یا مصرف داروهای ضدانعقاد، ترکیب هموستات‌های شیمیایی با روش‌های مکانیکی توصیه می‌شود.

• انتخاب نوع ماده باید با در نظر گرفتن محل، شدت خونریزی، وضعیت عمومی بیمار و نوع درمان انجام شود.

3.هموستات‌های ترکیبی (Combination Hemostats)

هموستات‌های ترکیبی موادی هستند که از ادغام دو یا چند مکانیسم کنترل خونریزی بهره می‌برند؛ مانند اثر مکانیکی، شیمیایی، و بیولوژیکی به‌طور همزمان. این دسته از هموستات‌ها معمولاً برای کنترل خونریزی‌های متوسط تا شدید یا در بیماران پرخطر استفاده می‌شوند، و در جراحی‌های پیچیده دهان و فک کاربرد دارند.

مکانیسم‌های هم‌افزایی در هموستات‌های ترکیبی

یک هموستات ترکیبی می‌تواند ترکیبی از موارد زیر باشد:

• 🧬 کلاژن یا ژلاتین برای تقویت لخته‌سازی فیزیکی (مکانیکی)

• 💊 فریک سولفات یا آلومینیوم کلراید برای انقباض عروقی (شیمیایی)

• 🧪 ترومبین انسانی یا گاوی برای فعال‌سازی مستقیم فاکتورهای انعقادی (بیولوژیکی)

این عملکرد چندگانه باعث افزایش سرعت کنترل خونریزی، تقویت پایداری لخته، و کاهش ریسک عوارض پس از جراحی می‌شود.

نمونه‌های رایج از هموستات‌های ترکیبی

مزایای هموستات‌های ترکیبی

✅ اثربخشی بالا در زمان کوتاه حتی در خونریزی‌های شدید
✅ مناسب برای بیماران پرخطر (ضد انعقاد، دیابتی، قلبی)
✅ امکان استفاده در نواحی با دسترسی سخت یا حفره‌های عمیق
✅ جذب بی‌خطر در بافت و کاهش عوارض بعد از عمل

معایب و ملاحظات

⚠️ قیمت نسبتاً بالا نسبت به انواع ساده
⚠️ برخی انواع نیاز به شرایط نگهداری خاص دارند (زنجیره سرد برای ترومبین)
⚠️ نیاز به دقت در استفاده در کنار مواد ترمیمی یا پیوندی
⚠️ در موارد نادر، واکنش حساسیتی به ترکیبات حیوانی (ژلاتین یا ترومبین گاوی)

کاربردهای رایج در دندانپزشکی

• جراحی‌های فک و صورت (مانند برداشت ضایعات استخوانی یا کیست‌های وسیع)

• جراحی‌های ایمپلنت با خونریزی متوسط تا شدید

• بازسازی بافت نرم یا استخوان با احتمال خونریزی زیاد

• بیماران با اختلالات انعقادی یا مصرف داروهای ضدانعقاد

4.داروها و محلول‌های هموستاتیک

داروها و محلول‌های هموستاتیک موادی هستند که به صورت مایع یا نیمه‌مایع فرموله شده‌اند تا از طریق انقباض عروق، ترسیب پروتئین‌های خونی یا فعال‌سازی فاکتورهای انعقادی، به کنترل خونریزی در جراحی‌های دندانپزشکی کمک کنند. این محلول‌ها اغلب به‌صورت مستقیم روی ناحیه خونریزی اعمال می‌شوند.

-انواع رایج محلول‌های هموستاتیک

1. آلومینیوم کلراید (Aluminum Chloride)

• غلظت رایج: 5% تا 25%

• مکانیسم اثر: انقباض مویرگ‌ها + ترسیب پروتئین‌های پلاسما

• کاربردها:

  • آماده‌سازی طوق دندان برای قالب‌گیری

  • کنترل خونریزی سطحی در بافت نرم

• برندها: Hemodent®, ViscoStat Clear®, Astringedent Clear®

• مزایا: رنگ‌زا نیست، قابل تحمل برای بافت

• نکته مهم: نیاز به شست‌وشوی کامل قبل از استفاده از مواد ترمیمی رزینی

2. فریک سولفات (Ferric Sulfate)

• غلظت رایج: 13%

• مکانیسم اثر: ترسیب سریع پروتئین‌ها و ایجاد پلاک مکانیکی در محل خونریزی

• کاربردها:

  • جراحی‌های بافت نرم

  • کنترل خونریزی در حین ترمیم‌های Class V

• برندها: ViscoStat®, Astringedent®

• نکته منفی: ممکن است باعث ایجاد لکه‌های تیره در دندان یا بافت شود

3. اپی‌نفرین (Epinephrine)

• فرمول: معمولاً به‌صورت محلول 1:100,000 یا 1:50,000

• مکانیسم اثر: تحریک گیرنده‌های α-آدرنرژیک → انقباض عروق

• کاربردها:

  • در ریترکشن‌های لثه‌ای به همراه ریترکشن کورد

  • کنترل خونریزی‌های خفیف و محدود

• ملاحظات مهم:

  • در بیماران قلبی، تیروئیدی یا با فشار خون بالا منع یا محدودیت دارد

  • تداخل با برخی بی‌حس‌کننده‌ها

4. ترومبین موضعی (Topical Thrombin)

• منبع: انسانی یا گاوی

• مکانیسم اثر: تبدیل فیبرینوژن به فیبرین در مرحله نهایی انعقاد

• کاربردها:

  • کنترل خونریزی در جراحی‌های وسیع‌تر

  • معمولاً با ژلاتین یا پودرهای هموستاتیک استفاده می‌شود

• برندها: Thrombin-JMI®, Recothrom®

• مزایا: اثربخشی سریع، مناسب برای خونریزی‌های فعال

• محدودیت: هزینه بالا، نیاز به شرایط نگهداری خاص

5. محلول تانیک اسید (Tannic Acid Solution)

• مکانیسم اثر: منقبض‌کننده عروقی، با ویژگی آنتی‌سپتیک

• کاربردهای خاص: در برخی کشورها به‌عنوان جایگزین فریک سولفات

• استفاده محدود: بیشتر در جراحی‌های جزئی بافت نرم

نکات کلینیکی مهم هنگام استفاده از انواع هموستات ها

• ✅ شست‌وشوی کامل محلول پیش از باندینگ یا ترمیم‌های رزینی ضروری است

• ✅ استفاده بیش از حد یا طولانی‌مدت ممکن است به تحریک بافت یا نکروز موضعی منجر شود

• ✅ باید در بیماران با مشکلات سیستمیک (قلبی، کلیوی، انعقادی) دقت مضاعف داشت

• ✅ برخی مواد با طعم یا بوی خاص ممکن است موجب ناراحتی بیمار شوند، لذا اطلاع‌رسانی قبلی توصیه می‌شود

مقایسه اجمالی

- کاربرد هموستات‌ها در انواع جراحی‌های دندانپزشکی

• کشیدن دندان: کنترل خونریزی پس از کشیدن دندان اهمیت زیادی دارد تا روند ترمیم لثه به خوبی انجام شود.

• جراحی‌های لثه (Periodontal Surgery): در جراحی‌های بازسازی و حذف بافت‌های آسیب‌دیده لثه، هموستات‌ها به کنترل خونریزی کمک می‌کنند.

• ایمپلنتولوژی: در کاشت ایمپلنت، حفظ دید جراح و کنترل خونریزی محل جراحی اهمیت ویژه‌ای دارد.

• جراحی‌های بازسازی استخوان و سینوس لیفت: در این جراحی‌ها به دلیل دستکاری گسترده بافت‌ها، استفاده از هموستات‌ها برای جلوگیری از خونریزی شدید ضروری است.

- مزایا و محدودیت‌های هموستات‌ها

مزایا:

• کنترل سریع و موثر خونریزی

• کاهش خطر عفونت و عوارض پس از جراحی

• بهبود دید جراح و کاهش زمان عمل

• کمک به ترمیم بهتر بافت‌ها

محدودیت‌ها:

• امکان بروز واکنش‌های آلرژیک به برخی مواد

• نیاز به انتخاب نوع مناسب بر اساس شرایط بالینی

• در برخی موارد، باقی ماندن مواد هموستاتیک در محل جراحی می‌تواند مشکلاتی ایجاد کند.

- نکات مهم در انتخاب و استفاده از هموستات‌ها

• بررسی وضعیت کلی بیمار، به‌خصوص در بیماران دارای اختلالات انعقادی

• توجه به نوع جراحی و میزان خونریزی مورد انتظار

• استفاده از هموستات‌های با کیفیت و استاندارد

• رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی و ایمنی در هنگام استفاده

- نتیجه‌گیری

هموستات‌ها به‌عنوان ابزارهای ضروری در جراحی‌های دندانپزشکی، نقش مهمی در کنترل خونریزی و تضمین ایمنی بیمار ایفا می‌کنند. انتخاب نوع مناسب هموستات بسته به شرایط بالینی و نوع جراحی، می‌تواند به بهبود کیفیت درمان و کاهش عوارض پس از عمل منجر شود. دندانپزشکان با آگاهی کامل از انواع هموستات‌ها و کاربردهای آن‌ها می‌توانند بهترین نتایج را در جراحی‌های خود کسب کنند.